Η ελιά στο Βυζάντιο
. Μάλιστα στην πλειοψηφία τους οι τελετουργίες της Ορθόδοξης εκκλησίας την εποχή εκείνη περιελάμβαναν την ελιά και το λάδι, ως σύμβολα αγάπης και ειρήνης. Παράδειγμα αποτελούν το βάπτισμα, οι λάμπες που χρησιμοποιούσαν στις εκκλησίες όπως και τα μικρά εικονοστάσια που συναντάμε σε πολλά Ελληνικά σπίτια.
Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ
Από τα προιστορικά χρόνια τα δύο πολύτιμα υγρά του μεσογειακού χώρου, το έλαιον και ο οίνος φαίνεται να διαδραματίζουν το δικό τους ξεχωριστό ρόλο σε διάφορες τελετές. Στα προιστορικά νεκροταφεία υπάρχουν εγκαταστάσεις έκθλιψης σταφυλιών και πιθανόν ελαιοκάρπου. Η αρχαία χρήση του λαδιού στην ταφική τελετουργία έχει διατηρηθεί και στη χριστιανική θρησκεία.
Το ελαιόλαδο έχει σφραγίσει τις ελληνικές παραδόσεις με τις οποίες είναι άρρηκτα συνυφασμένο. Για τους ορθόδοξους χριστιανούς, το λάδι, όπως και το σιτάρι και το κρασί, έχει τη σημασία θρησκευτικού αγαθού, καθώς είναι συνδεδεμένο με τα μυστήρια του Xρίσματος και του Eυχέλαιου. Η ελιά είναι το μόνο φυτό που αναφέρεται πάνω από 170 φορές στη Βίβλο.Κλαδί ελιάς στέλνει ο Θεός με το περιστέρι στον Νώε, σύμβολο του θείου ελέους, της γαλήνης και της ειρήνης. Ιερό σύμβολο του κύκλου της ζωής χρησιμοποιείται σε όλες τις σημαντικές στιγμές και τελετουργίες, γέννηση, βάπτιση, γάμο και θάνατο.Πιο συγκεκριμένα, με λάδι ελιάς αλείφεται το μωρό στο μυστήριο της βάπτισης ενώ είναι σημαντικός ο ρόλος του στο μυστήριο του Ευχέλαιου. Σύμφωνα με μια άλλη ελληνική παράδοση, τα "λαδαδέλφια", άτομα δηλαδή που έχουν δεχθεί το λάδι της βάπτισης από τον ίδιο νονό, δεν επιτρέπεται να παντρευτούν.
Με λάδι ελιάς έχριζαν τους βασιλείς και τους ιερείς ως αντιπρόσωπους του Θεού.
Με λάδι ελιάς ανάβουν τα καντήλια στις εκκλησιές μας και παρασκευάζεται το Άγιο Μύρο. Το καλύτερο λάδι και για θεραπευτικούς σκοπούς στα νεώτερα χρόνια θεωρήθηκε αυτό ακριβώς που προέρχονταν από τους ναούς. Θεωρήθηκε θαυματουργό από τους πιστούς, ενώ συχνά το αποκτούσαν βουτώντας κομμάτια από βαμβάκι στα καντήλια που φώτιζαν τις εικόνες των αγίων., μυρώνονταν δηλαδή με λάδι από το καντήλι που έκαιγε μπροστά σε θαυματουργές εικόνες.Πρόκειται για μια εκκλησιαστική πρακτική που επισημαίνει την ιερότητα του καρπού της ελιάς. Το αγιασμένο από την εκκλησία λάδι θεωρείται από τους πιστούς φυλαχτό και βοήθεια για κάθε δύσκολη στιγμή.
Στην Παλαιά Διαθήκη ο καρπός της ελιάς αποτελούσε βασικό στοιχείο διατροφής, μέσο φωτισμού, καλλωπισμού αλλά και θεραπείας εξαιτίας των μαλακτικών του ιδιοτήτων.
Στην Καινή Διαθήκη το ελαιόλαδο εξακολουθεί να εκτιμάται ως πολύτιμη πηγή φωτισμού και μέσο θεραπείας, ακόμη και ως ένδειξη τιμής, φιλίας και αγάπης! Επιπλέον οι μαθητές του Χριστού χρησιμοποιώντας χρίσματα ελαίου εκδίωκαν τα ακάθαρτα πνεύματα και θεραπεύαν τους ασθενείς.
Η επίσημη ορθόδοξη εκκλησία χρησιμοποιεί το ελαιόλαδο σε τρία μυστήρια, το βάπτισμα, το χρίσμα και το ευχέλαιο. Οι πιστοί έδειχναν και δείχνουν έμπρακτα την βαθιά πεποίθηση ότι ο αποκλειστικός φορέας της ζωής είναι ο Θεός, προσφέροντας στον ναό και ζητώντας την ευλογία των πρώτων καρπών των ελαιώνων, προκειμένου η σοδειά να είναι πλούσια Μάλιστα σύμφωνα με τη θεοκεντρική σκέψη των Εβραίων η πλούσια σοδειά σε λάδι φανέρωνε τη θεία ευμένεια. Λόγω του πλούσιου συμβολισμού του, το λάδι χρησιμοποιείτο στη λατρεία και περιλαμβανόταν στις θρησκευτικές προσφορές της κοινότητας των πιστών, η οποία με τον τρόπο αυτό επιβεβαίωνε την πεποίθησή της ότι όλα τα αγαθά προέρχονται και ευλογούνται απο το Θεό.
Όπως προαναφέρθηκε, η επίσημη Ορθόδοξη Εκκλησία χρησιμοποιεί το ελαιόλαδο σε τρία μυστήρια: στο βάπτισμα, στο χρίσμα και στο ευχέλαιο.
Στο βάπτισμα, ο ιερέας αφού ευλογήσει το νερό, το μυρώνει με λάδι. Κατόπιν, σημειώνει σταυροειδώς με μύρο το σώμα του βαπτιζομένου. Πρόκειται για μια συνήθεια που ανάγεται στην πρακτική της αρχαίας Εκκλησίας, η οποία στο μύρο αυτό έβλεπε την επισφράγιση των εξορκισμών που γίνονταν στους κατηχουμένους. Σύμφωνα με την πατερική θεολογία, αυτή η διαδικασία αισθητοποιεί τη θέληση του κατηχουμένου να εγκαταλείψει την «αγριέλαιον» της πνευματικής άγνοιας και να εγκεντρισθεί την «Καλλιέλαιον κοινωνός γενόμενος της αληθινής ελαίας», δηλαδή της Εκκλησίας. Η συγκεκριμένη χρήση του λαδιού προϋποθέτει επίσης τις ιαματικές ιδιότητές του: ο κατηχούμενος εισάγεται στο «πανδοχείον» της Εκκλησίας, προκειμένου να ιαθεί από τα τραύματα και τους μώλωπες της αμαρτίας. Επίσης, αυτό το λάδι επικαλείται το θείο έλεος και συμβολίζει τη θεία καταλλαγή, και για το λόγο αυτό ονομάζεται και «έλαιον αγαλλιάσεως»: είναι το λάδι που προκαλεί το σκίρτημα της εσωτερικής ευφροσύνης του ανθρώπου που επιστρέφει στο Θεό.
Παραμένοντας στο ίδιο μυστήριο, ανιχνεύει κανείς τη γόνιμη επίδραση της προχριστιανικής χρήσης του λαδιού στη χριστιανική θεολογία. Όπως οι αθλητές της αρχαιότητας αλείφονταν με λάδι, έτσι και ο νεοφώτιστος αλείφεται με το «επορκιστόν έλαιον», προκειμένου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες του ισόβιου πνευματικού του αγώνα. Η επάλειψη όλου του σώματος του κατηχουμένου με λάδι φανερώνει επίσης την πλήρη του αναγέννηση και την ένταξή του στο σώμα της Εκκλησίας.
Στη συνέχεια στρέφουμε προσοχή μας στις διατροφικές συνήθειες του ορθόδοξου πιστού, όπου η κατανάλωση ή η νηστεία του λαδιού κατέχει μια σημαντική θέση. Ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα, σύμφωνα με τη Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων, οριζόταν νηστεία για τις «Τετράδες και Παρασκευές» όλου του έτους, εκτός από εκείνες που έπονται των δύο κορυφαίων εορτών, των Χριστουγέννων και του Πάσχα.Η νηστεία και κυρίως αυτή που αφορά το λάδι και το κρασί αποτελεί πολύτιμο μέσο άσκησης για τον πνευματικό αγώνα του πιστού. Πολλές φορές μάλιστα επιβάλλεται η κατάλυση κάποιων τροφών, και κυρίως του λαδιού, όταν οι μέρες της νηστείας συμπίπτουν με τη μνήμη κάποιου μεγάλου Αγίου ή μιας σημαντικής γιορτής.
Άγιο Μύρο και ελαιόλαδο...
Το Άγιο Μύρο είναι αγιασμένο έλαιο. Τον 4ο αιώνα ονομάστηκε “μυρο”, με την σύνθεση άλλων ευωδών υλών, συμβολίζοντας τα ποικίλα και ευώδη χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος . Δεν υπάρχουν σε κανένα βιβλίο αναφορές για τα συστατικά που συνθέτουν το Άγιο Μύρο. Ολα τα συστατικά του μαζί με το λάδι ανέρχονται στα 57.
Το ελαιόλαδο στο μυστήριο της βάπτισης...
Χρησιμοποιείται κυρίως στην τελετή του μυστηρίου του χαρίσματος, συμβολίζοντας τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος. Το νερό και το λάδι -απο την αρχαιότητα- συμβόλιζαν τον καθαρμό και την αναγέννηση.
Η ελία της Κυριακής των Βαϊων ...
Τα κλαδιά αυτά, κατά την λαϊκή αντίληψη, έχουν ιαματικές ιδιότητες και φυλάσσονται στο εικονοστάσι μαζί με τα “καλορίζικα”. Πολλοί τα βάζουν σε λίγο νερό για να ριζοβολήσουν, δίνουν δε μεγάλη σημασία σε αυτό το ριζοβόλημα, έτσι, στο λιόφυτο τους θα είναι ιερό.!
Πηγή: Μυρσίνη Λάμπράκη “Λάδι γεύσεις και πολιτισμός 5.000 χρόνων”
Εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα
- Η καλλιέργεια της ελιάς και η χρήση του ελαιολάδου δεν έπαψε να είναι μια από τις κυριότερες ασχολίες των κατοίκων των Βυζαντινών χρόνων. Μάλιστα, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν ο μεγαλύτερος εξαγωγέας λαδιού στον κόσμο! Από μια διάταξη της νομοθεσίας των Βασιλικών φαίνεται ότι, όπως και στην αρχαιότητα, υπήρχε περιορισμός στην ποσότητα των εξαγωγών λαδιού, μέτρο που φρόντιζε για την επάρκειά του,καθώς αποτελούσε βασικό συστατικό της καθημερινής διαβίωσης. Την εποχή αυτή, την διοικητική μέριμνα της παραγωγής και της διανομής του ελαιολάδου την είχαν κυρίως τα μεγάλα μοναστήρια, τα οποία και φρόντιζαν και για την προμήθεια των αυτοκρατορικών αυλών της Κωνσταντινούπολης. Κατά συνέπεια, οι σπουδαιότερες πηγές που σχετίζονται με την καλλιέργεια του ελαιόδεντρου και την ελαιοπαραγωγή της εποχής εκείνης φυλάσσονται στα μοναστηριακά αρχεία.
Στο πέρασμα των χρόνων, πολλές περιοχές της Αυτοκρατορίας, όπως η Πελοπόννησος, η Μακεδονία και κυρίως το ΄Άγιον Όρος και η Χαλκιδική, παρέμειναν ελαιοκαλλιεργητικές.
Οι μέθοδοι εξαγωγής παρέμειναν μικρής κλίμακας και σχεδόν απαράλλαχτες από την αρχαιότητα. Σε γενικές γραμμές εφαρμοζόταν η μέθοδος της ψυχρής έκθλιψης η οποία όμως δεν απέδιδε μεγάλες ποσότητες λαδιού. Οι ελιές αλέθονταν, στην συνέχεια τοποθετούνταν σε σάκους ή κοφίνια, πάνω στα οποία τοποθετούνταν βάρη, ώστε η πίεση που ασκούσαν βοηθούσε στην έκθλιψη των καρπών.Το πιο οργανωμένο ελαιοτριβείο της εποχής, φαίνεται ότι λειτουργούσε δίπλα σε έναν νερόμυλο, μεταξύ των χωριών Μικρή και Μεγάλη Βόλβη και χάρη στην επιγραφή που βρέθηκε σ’ αυτό, συμπερασματικά χρονολογείται από το 1324.
Η ελιά και το λάδι, συνηθέστερα αποτελούσαν βασικά στοιχεία διατροφής των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων, χωρίς να παραγνωρίζονται όμως οι αξίες του και από τους υπολοίπους. Λάδι από τις ευγενέστερες ποικιλίες ελαιοκάρπου, όπως το κάλλιστον έλαιον ή δεσποτικόν, καταγράφεται ότι συνόδευε τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο στις εκστρατείες του
. Μάλιστα στην πλειοψηφία τους οι τελετουργίες της Ορθόδοξης εκκλησίας την εποχή εκείνη περιελάμβαναν την ελιά και το λάδι, ως σύμβολα αγάπης και ειρήνης. Παράδειγμα αποτελούν το βάπτισμα, οι λάμπες που χρησιμοποιούσαν στις εκκλησίες όπως και τα μικρά εικονοστάσια που συναντάμε σε πολλά Ελληνικά σπίτια.
Η ΕΛΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ
Από τα προιστορικά χρόνια τα δύο πολύτιμα υγρά του μεσογειακού χώρου, το έλαιον και ο οίνος φαίνεται να διαδραματίζουν το δικό τους ξεχωριστό ρόλο σε διάφορες τελετές. Στα προιστορικά νεκροταφεία υπάρχουν εγκαταστάσεις έκθλιψης σταφυλιών και πιθανόν ελαιοκάρπου. Η αρχαία χρήση του λαδιού στην ταφική τελετουργία έχει διατηρηθεί και στη χριστιανική θρησκεία.
Το ελαιόλαδο έχει σφραγίσει τις ελληνικές παραδόσεις με τις οποίες είναι άρρηκτα συνυφασμένο. Για τους ορθόδοξους χριστιανούς, το λάδι, όπως και το σιτάρι και το κρασί, έχει τη σημασία θρησκευτικού αγαθού, καθώς είναι συνδεδεμένο με τα μυστήρια του Xρίσματος και του Eυχέλαιου. Η ελιά είναι το μόνο φυτό που αναφέρεται πάνω από 170 φορές στη Βίβλο.Κλαδί ελιάς στέλνει ο Θεός με το περιστέρι στον Νώε, σύμβολο του θείου ελέους, της γαλήνης και της ειρήνης. Ιερό σύμβολο του κύκλου της ζωής χρησιμοποιείται σε όλες τις σημαντικές στιγμές και τελετουργίες, γέννηση, βάπτιση, γάμο και θάνατο.Πιο συγκεκριμένα, με λάδι ελιάς αλείφεται το μωρό στο μυστήριο της βάπτισης ενώ είναι σημαντικός ο ρόλος του στο μυστήριο του Ευχέλαιου. Σύμφωνα με μια άλλη ελληνική παράδοση, τα "λαδαδέλφια", άτομα δηλαδή που έχουν δεχθεί το λάδι της βάπτισης από τον ίδιο νονό, δεν επιτρέπεται να παντρευτούν.
Με λάδι ελιάς έχριζαν τους βασιλείς και τους ιερείς ως αντιπρόσωπους του Θεού.
Με λάδι ελιάς ανάβουν τα καντήλια στις εκκλησιές μας και παρασκευάζεται το Άγιο Μύρο. Το καλύτερο λάδι και για θεραπευτικούς σκοπούς στα νεώτερα χρόνια θεωρήθηκε αυτό ακριβώς που προέρχονταν από τους ναούς. Θεωρήθηκε θαυματουργό από τους πιστούς, ενώ συχνά το αποκτούσαν βουτώντας κομμάτια από βαμβάκι στα καντήλια που φώτιζαν τις εικόνες των αγίων., μυρώνονταν δηλαδή με λάδι από το καντήλι που έκαιγε μπροστά σε θαυματουργές εικόνες.Πρόκειται για μια εκκλησιαστική πρακτική που επισημαίνει την ιερότητα του καρπού της ελιάς. Το αγιασμένο από την εκκλησία λάδι θεωρείται από τους πιστούς φυλαχτό και βοήθεια για κάθε δύσκολη στιγμή.
Στην Παλαιά Διαθήκη ο καρπός της ελιάς αποτελούσε βασικό στοιχείο διατροφής, μέσο φωτισμού, καλλωπισμού αλλά και θεραπείας εξαιτίας των μαλακτικών του ιδιοτήτων.
Στην Καινή Διαθήκη το ελαιόλαδο εξακολουθεί να εκτιμάται ως πολύτιμη πηγή φωτισμού και μέσο θεραπείας, ακόμη και ως ένδειξη τιμής, φιλίας και αγάπης! Επιπλέον οι μαθητές του Χριστού χρησιμοποιώντας χρίσματα ελαίου εκδίωκαν τα ακάθαρτα πνεύματα και θεραπεύαν τους ασθενείς.
Η επίσημη ορθόδοξη εκκλησία χρησιμοποιεί το ελαιόλαδο σε τρία μυστήρια, το βάπτισμα, το χρίσμα και το ευχέλαιο. Οι πιστοί έδειχναν και δείχνουν έμπρακτα την βαθιά πεποίθηση ότι ο αποκλειστικός φορέας της ζωής είναι ο Θεός, προσφέροντας στον ναό και ζητώντας την ευλογία των πρώτων καρπών των ελαιώνων, προκειμένου η σοδειά να είναι πλούσια Μάλιστα σύμφωνα με τη θεοκεντρική σκέψη των Εβραίων η πλούσια σοδειά σε λάδι φανέρωνε τη θεία ευμένεια. Λόγω του πλούσιου συμβολισμού του, το λάδι χρησιμοποιείτο στη λατρεία και περιλαμβανόταν στις θρησκευτικές προσφορές της κοινότητας των πιστών, η οποία με τον τρόπο αυτό επιβεβαίωνε την πεποίθησή της ότι όλα τα αγαθά προέρχονται και ευλογούνται απο το Θεό.
Όπως προαναφέρθηκε, η επίσημη Ορθόδοξη Εκκλησία χρησιμοποιεί το ελαιόλαδο σε τρία μυστήρια: στο βάπτισμα, στο χρίσμα και στο ευχέλαιο.
Στο βάπτισμα, ο ιερέας αφού ευλογήσει το νερό, το μυρώνει με λάδι. Κατόπιν, σημειώνει σταυροειδώς με μύρο το σώμα του βαπτιζομένου. Πρόκειται για μια συνήθεια που ανάγεται στην πρακτική της αρχαίας Εκκλησίας, η οποία στο μύρο αυτό έβλεπε την επισφράγιση των εξορκισμών που γίνονταν στους κατηχουμένους. Σύμφωνα με την πατερική θεολογία, αυτή η διαδικασία αισθητοποιεί τη θέληση του κατηχουμένου να εγκαταλείψει την «αγριέλαιον» της πνευματικής άγνοιας και να εγκεντρισθεί την «Καλλιέλαιον κοινωνός γενόμενος της αληθινής ελαίας», δηλαδή της Εκκλησίας. Η συγκεκριμένη χρήση του λαδιού προϋποθέτει επίσης τις ιαματικές ιδιότητές του: ο κατηχούμενος εισάγεται στο «πανδοχείον» της Εκκλησίας, προκειμένου να ιαθεί από τα τραύματα και τους μώλωπες της αμαρτίας. Επίσης, αυτό το λάδι επικαλείται το θείο έλεος και συμβολίζει τη θεία καταλλαγή, και για το λόγο αυτό ονομάζεται και «έλαιον αγαλλιάσεως»: είναι το λάδι που προκαλεί το σκίρτημα της εσωτερικής ευφροσύνης του ανθρώπου που επιστρέφει στο Θεό.
Παραμένοντας στο ίδιο μυστήριο, ανιχνεύει κανείς τη γόνιμη επίδραση της προχριστιανικής χρήσης του λαδιού στη χριστιανική θεολογία. Όπως οι αθλητές της αρχαιότητας αλείφονταν με λάδι, έτσι και ο νεοφώτιστος αλείφεται με το «επορκιστόν έλαιον», προκειμένου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες του ισόβιου πνευματικού του αγώνα. Η επάλειψη όλου του σώματος του κατηχουμένου με λάδι φανερώνει επίσης την πλήρη του αναγέννηση και την ένταξή του στο σώμα της Εκκλησίας.
Στη συνέχεια στρέφουμε προσοχή μας στις διατροφικές συνήθειες του ορθόδοξου πιστού, όπου η κατανάλωση ή η νηστεία του λαδιού κατέχει μια σημαντική θέση. Ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα, σύμφωνα με τη Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων, οριζόταν νηστεία για τις «Τετράδες και Παρασκευές» όλου του έτους, εκτός από εκείνες που έπονται των δύο κορυφαίων εορτών, των Χριστουγέννων και του Πάσχα.Η νηστεία και κυρίως αυτή που αφορά το λάδι και το κρασί αποτελεί πολύτιμο μέσο άσκησης για τον πνευματικό αγώνα του πιστού. Πολλές φορές μάλιστα επιβάλλεται η κατάλυση κάποιων τροφών, και κυρίως του λαδιού, όταν οι μέρες της νηστείας συμπίπτουν με τη μνήμη κάποιου μεγάλου Αγίου ή μιας σημαντικής γιορτής.
Άγιο Μύρο και ελαιόλαδο...
Το Άγιο Μύρο είναι αγιασμένο έλαιο. Τον 4ο αιώνα ονομάστηκε “μυρο”, με την σύνθεση άλλων ευωδών υλών, συμβολίζοντας τα ποικίλα και ευώδη χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος . Δεν υπάρχουν σε κανένα βιβλίο αναφορές για τα συστατικά που συνθέτουν το Άγιο Μύρο. Ολα τα συστατικά του μαζί με το λάδι ανέρχονται στα 57.
Το ελαιόλαδο στο μυστήριο της βάπτισης...
Χρησιμοποιείται κυρίως στην τελετή του μυστηρίου του χαρίσματος, συμβολίζοντας τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος. Το νερό και το λάδι -απο την αρχαιότητα- συμβόλιζαν τον καθαρμό και την αναγέννηση.
Η ελία της Κυριακής των Βαϊων ...
Τα κλαδιά αυτά, κατά την λαϊκή αντίληψη, έχουν ιαματικές ιδιότητες και φυλάσσονται στο εικονοστάσι μαζί με τα “καλορίζικα”. Πολλοί τα βάζουν σε λίγο νερό για να ριζοβολήσουν, δίνουν δε μεγάλη σημασία σε αυτό το ριζοβόλημα, έτσι, στο λιόφυτο τους θα είναι ιερό.!
Πηγή: Μυρσίνη Λάμπράκη “Λάδι γεύσεις και πολιτισμός 5.000 χρόνων”
Εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα
